‘फ्रन्ट लाइन’मा बस्ने आँटी महिला रेञ्जरसाफहरु

काठमाडौँ । भनिन्छ, आइपरे ढुंगा पनि चपाइन्छ । जन्मजात सक्षम, दक्ष कोही पनि हुदैनन्, शिक्षा, संस्कार, अनुभव अनि बेलाबखत आइपर्ने जिम्मेवारीले हरेकलाई सक्षम र दक्ष बनाउँदै जान्छ । जात, लिङ्ग, रङ, उचाई, मोटाई तथा वर्ग क्षेत्रका आधारमा कसैको क्षमता र दक्षतको मापन गर्न सकिदैन । एउटा सत्यता के हो भने जिम्मेवारी दिए ‘देर होगी अन्धेर नही होगी’ भनेझैँ ढिलो चाँडो कुनै पनि व्यक्तिकम त्यो जिम्मेवारी वहन गर्न क्षमताको विकास गराउन सकिन्छ ।

सन्दर्भ नेपालको संरक्षणमा महिला कर्मचारीको सहभागिताको हो । संरक्षण कार्य आफैमा जटिल विषय हो । तराईको उष्ण हावापानी देखि लिएर उच्च हिमाली बरफ जम्ने धुरासम्म काम गर्नुपर्ने कुरालाई ‘कम्ता आँकलन’ गर्न हुदैन ।

पछिल्ला चरणमा वन विज्ञान पढे, लेखेका महिलाको आकर्षणको विषय संरक्षण क्षेत्र पनि हुँदै आएको छ । माउते, गेम स्काउट, रेञ्जर, संरक्षण अधिकृत हुँदै सहसचिवसम्म संरक्षण क्षेत्रमा लागेका महिलाले आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरिसकेको छन् । वन विज्ञान पढेर नेपाल सरकारको सचिव पदमा हालसम्म पुग्ने भाग्यमानी महिला हामीले पाउन नसकेपनि केही वर्षभित्र त्यो अवसर पनि हामीले पाउने सम्भावना देखिदैछ ।

यस पटक ‘नेपालकथा’ ले राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभाग अन्तर्गत रहेका बिभिन्न कार्यालयमा कार्यरत महिला रेञ्जरहरुका विषयलाई उठान गर्ने जमर्काे गरेको छ । फिल्डमा अग्रमोर्चामा खटिने व्यक्ति रेञ्जर पनि हो । निकुञ्ज प्रशासन र समुदायबीचको ‘सेतु’को भूमिका खेल्ने प्रमुख जिम्मेवारी रेञ्जरको हुन्छ । उनै फ्रन्ट लाइनका ‘अनुशासित पहरेदार’ रेञ्जरहरुका हिम्मतिला अनुभव र आँटिला प्रतिवद्धता यहाँ प्रस्तुत गरेका छौँ ।

ढुक्कसँग जिम्मेवारी पुरा गर्न सक्छु

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागमा जागिर सुरु गरेपछि सुधा ढुंगानाको पहिलो पोष्टिङ ढोरपाटन शिकार आरक्षमा भयो । भर्खर जागिर खाँदाको एउटा फरक अनुभूति त आफुभित्र थियो नै, उकाली ओराली हिड्दा हिड्दै, दिनभरी थाक्दा थाक्दै दुई वर्ष त्यहाँ बितेको उनलाई पत्तै भएन । पोखराबाट बागलुङ बजार, त्यहाँबाट हिडेरै हटिया अनि हटियाबाट बुर्तिबाङसम्को पैदल यात्रा । त्यहाँबाट पनि उकालो हिडेर बल्ल जागिर खाने कार्यालय पुग्नुपथ्र्याे उनले जागिर खाँदा । यसले सुधाको साहस अनि संरक्षणप्रतिको समर्पणलाई पनि छयाङ्ग देख्न सकिन्छ ।

सुधा ढुंगाना, रेञ्जर चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज

ढोरपाटन पछि उनको दोस्रो पाठशाला बन्यो अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र । जहाँ सरकारी कर्मचारीका नाउमा उनी एक्लो वृहस्पति थिइन् । त्यो पनि एनटीएनसीले मुद्धा मामिला हेर्न नमिल्ने भएकाले एक्यापमा पर्ने मुद्धा समाल्ने जिम्मेवारी उनकै काँधमा थियो । पाँच वर्ष त्यहाँ बिताएकी सुधाका लागि एक्यापको मुद्धा फाँट जीवनलाई अझ उपयोगी बनाउने ‘टयुसन कक्षा’ जस्तै भयो । उनले नेपालकथासँग भनिन्, मैले जे सिके, जति ज्ञान कमाए, त्यो एक्यापको आँगनमा कमाए । त्यो ज्ञानले अहिले मलाई ठिक बाटोमा डोर्याइ रहेको छ । हाल सुधा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको हेडक्वाटरमा मुद्धा फाँट हेर्ने जिम्मेवारीमा छन् ।

संयुक्त गस्तीका क्रममा रेञ्जर सुधा 

उनी कति भाग्यमानी । जागिर गर्दा गर्दै जर्मनबाट स्नाकोत्तर पनि पास गरेर फर्किन् । घरपरिवार अनि जागिर समालिन् । अहिले उनी चितवन आएको धेरै त भएको छैन । शिक्षा आर्जनको एक उच्चतम बिन्दु चुमेकी सुधालाई एक्यापको अनुभव हेरेर नै होला चितवनमा मुद्धा फाँटका फायल पल्टाउने अवसर मिलेको छ । उनको हिम्मत त अझै बढी छ । भन्छिन्, मलाई मुद्धाको मात्र होइन, जुनसुकै जिम्मेवारी दिए पनि पूरा गर्न सक्ने आँट छ । मौका पर्दा रातविरात गस्तीमा जान्छु, परि हाले भिड्न तयार हुन्छु ।

घरपरिवार अनि कार्यालयको जिम्मेवारी पूरा गर्न सफल सुधाले अहिलेसम्म काम बिगारेर गाली खाएको अनुभव छैन । उनी भन्छिन्, बरु स्याबासी भए, गाली खानु परेन । सोचबिचार गरेर काम गर्दा प्रतिफल राम्रै हुन्छ । त्यसैले उनी जहाँ जान्छिन्, जिम्मेवारीबोधका साथ काम गर्छिन ।

निकुञ्ज विभाग भित्र ‘अब्बल दर्जा’ की रेञ्जर सुधाले भनिन्, काममा महिला र पुरुष भन्ने हुँदैन । आँट छ, हिम्मत छ, दिएको जिम्मेवारी पुरा गर्न सक्छु ।

हिम्मत गरेरैै लामटाङ आईपुगेकी हुँ

अमृता पुडासैनी, रेञ्जर लामटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज

जागिरको पहिलो पोष्टिङ चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज भयो अमृताको । हेटौडाकी अमृतालाई बिएस्सीको पढाइ सक्दा नसक्दै जागिरको पत्र हातमा आइपुग्यो । पहिलो जागिर चितवनबाट सुरु हुँदा अमृताका लागि सुखद खवर नै थियो । सँगै जागिर खाने साथीभाइहरुले चाहेर पनि चितवन पाएनन् । उनी फयाट्ट लगाएर चिवतनका जंगलमा गस्तीमा हिड्ने भइन् । उनका कतिपय साथीले भनेपनि ‘अमृताले तिमीले त भाग्यमा लेखेरै ल्याएको रहिछौँ, चितवनजस्तो ठाउँमा पोष्टिङ भयो ।’

उनले नेपालकथासँग भनिन्, पढ्दा पढ्दै जागिर हुनु नै मेरो लागि खुसी थियो, त्यसमाथि चितवन पाउनु भनेको अर्काे सुखद क्षण थियो । अनि मलाई भित्रैबाट काम गर्ने जोश जाँगर पनि आयो, मैले काम गरेर देखाउनु पर्छ भन्ने अन्तरमनले सधै झक्झक्याइ रह्यो पनि ।

उनले चितवनमा बस्दा सधैँ फिल्डको मोर्चा समालिन् । बनकट्टा, अमलटारी र लौखानी रेञ्जरपोष्टमा उनले आफ्ना पदचाप फैलाइन् । उनले ती पोष्टमा बस्दा हिम्मतका साथ काम गरिन्, कहिल्यै लरखर लरखर खुट्टा कमाइनन् । उनी भन्छिन्, मैले जे जति काम सिके, चितवनमै सिके । अहिले त मलाई काम गर्न निक्कै सहज भइरहेको छ ।

चितवनमा काम गर्दा वन्यजन्तु अपराध सम्बन्धी थुप्रै मुद्धामा अनुसन्धान गर्दाको क्षण उनलाई अझै झस्काउन्छ । अपराध गर्ने मानिस समात्यो कि ठूलठूला मानिसको फोन हाकिमलाई आउने घटनाले नेपालको राजनीति के रहेछ भन्ने उनले प्रष्टसँग बुझ्ने मौका पाइन् ।

संयुक्त गस्तीका क्रममा रेञ्जर अमृता

‘मैले सधैँ फिल्डमा बसेर काम गर्ने अवसर पाए, त्यसैले म भाग्यमानी रेञ्जर हुँ । तराईमा काम गरिसकेपछि पहाड, हिमालतिरको काम गर्न हिम्मत गरेरै लामटाङ आईपुगेकी हुँ, अमृताले लामटाङ पुग्नु पछाडिको कारण खोलिन् ।

लामटाङमा काम गर्न गाह्रो नभएको बताउने अमृताले प्रत्येक दिन हिडेरै दैनिक १५÷२० किलोमिटर गस्ती गर्ने गरेका कुरा सुनाइन् । उनले भनिन्, चिफ वार्डेन महिला भएर पनि मलाई काम गर्न सहज भएको छ ।

हाल उनी लामटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जको कालीकास्थान पोष्टमा कार्यरत छन् । प्रायः जसो फिल्डमा बस्न रमाउने अमृताले लामटाङको छोटो बसाईमा धेरै अनुभव बटुलेकी छिन् । विशेष गरेर रेडपाण्डाको चोरी शिकार हुने त्यो क्षेत्रमा उनले स्थानीय समुदायलाई सचेतना जगाउने अभियानको थालनी गरेकी छन् ।

उनले नेपालकथासँग भनिन्, राम्चे क्षेत्रमा तामाङ बस्तीहरुको बाहुल्यता छ । मैले त्यो समुदायलाई संरक्षणमा लगाउने अभियान थालनी गरेकी छु । मलाई चिफ वार्डेन म्यामको पूरा सहयोग हुँदै आएको छ । स्मरणीय छ, लामटाङमा चिफ वार्डेन सुष्मा राना छन् ।

जिम्मेवारी पाउँदा पछि हट्ने कुरै भएन

बिमला पौडेल, रेञ्जर चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज

के गर्दै हुनुहुन्छ ? नेपालकथाको पहिलो जिज्ञासामा रेञ्जर बिमला पौडेलले चित्तलको मासु बेचबिखन सम्बन्धी मुद्धाको फायल अध्ययन गरिरहेको कुरा सुनाइन् । माडी क्षेत्रमा छापा मार्दा चित्तलको मासुको सुकुटी बनाएर राखेको भेटिएपछि अभियुक्तलाई थुनामा राखेर कारवाही प्रक्रिया अघि बढेको रहेछ । न्यायिक प्रक्रियामा रहेको मुद्धाको विषय भएकाले हामीले तत् सम्बन्धी धेरै सोधखोज गरेनौँ र विषयान्तर भयौँ ।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको कसरा सेक्टरमा कार्यरत रेञ्जर पौडेलसँग दुई वर्ष भन्दा बढी ढोरपाटन शिकार आरक्षमा काम गरेको अनुभव छ । सुरुको जागिर ढोरपाटनमा । उकाली ओराली हिड्दाको थकथकी अनि संरक्षण कुरो नबुझ्ने समुदायसँगको किचकिच । यी सबै झन्झट व्यहोर्दै पाको भएर चितवन झरेकी पौडेलले शनिवार बिहान भन्नुभयो, हामी गस्तीमा जान थालेको छौँ । बिना अनुमति निकुञ्ज प्रवेश गरेको सूचना आएकोले हतारमै हिड्न थालेको हो ।

चितवन र ढोरपाटनमा के फरक पाउनुभयो ? नेपालकथाको जिज्ञासामा उनले भनिन्, ढोरपाटनमा समुदाय पनि अलि अक्कडी खालको थियो । वन जंगल हाम्रो हो, यहाँको रतुवा हामीले किन मार्न नपाउने ? यहाँको जडिबुटी हामीले किन लिन नपाउने भनेर झकडा गर्ने समुदाय थियो । तर चितवनमा त्यति साह्रो चैँ छैन ।

संयुक्त गस्तीका क्रममा रेञ्जर बिमला

ढोरपाटनको माथिल्लो भेगमा जाँदा समुदायमा गएर खान, बस्नकै समस्या हुने गरेको थियो । उनले भनिन्, दिनभरी जाँडरक्सी खाने मानिसहरु हुन्थे, काम थिएन । अनि हामीले भनेको कुरा बुझ्ने त कुरै भएन । संरक्षणका लागि काम गर्ने कर्मचारीप्रति उनीहरुको धारणा निकै नकारात्मक थियो तैपनि काम गरेर आइयो ।

हाल लकडाउनका समयमा चोरी शिकारका घटना बढ्ने भएकाले सेक्टरको सबै टिमसँग उनी पनि सचेत भएर बस्ने गरेकी छन् । उनले भनिन्, पहिलेको भन्दा अहिले परिस्थिति निकै फरक भएको छ । गस्तीको संख्या र समय वृद्धि भएको छ । दैनिक गस्तीमा गइन्छ अनि अरु कार्यालयको काममा व्यस्त हुनुपर्छ ।

पौडेलले संरक्षणमूखी जागिर प्रतिको प्रतिवद्धता यसरी व्यक्त गरिन्, वन्यजन्तुको संरक्षणका खातिर जस्तो सुकै समस्यासँग पनि जुध्छु भनेर जागिर खाएको हुँ । जिम्मेवारी पाउँदा पछि हट्ने कुरै भएन, सिक्दै अनुभव बटुल्दै जिम्मेवारी पूरा गर्न म सक्षम छु जस्तो लाग्छ । हालसम्मका कुनै जिम्मेवारीबाट म भागेकी छैन र भविष्यमा पनि डटेर ‘परफरमेन्स’ गर्ने छु ।

मुटु दरो गरेर काम गर्ने गरेकी छु

लक्ष्मी खालिङ, रेञ्जर कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष

कलेजको पढाई सक्दा सक्दै जागिर खान पुगेकी लक्ष्मी खालिङको पहिलो पोष्टिङ कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा भएको हो । तीन वर्ष अघि जागिर खाँदाका बखत खालिङसँग वन विज्ञानको किताबी ज्ञान मात्र थियो । अहिले भने संरक्षणको विषयमा फ्रन्ट लाइनमा बसेर काम गर्दा उनी थोरै भएपनि ‘अनुभवी रेञ्जर’ भइसकेकी छन् ।

उनकै शब्दमा ‘किताबी ज्ञानले के पुग्थ्यो र ? काम गर्दै जाँदा पो थाहा हुन्छ । संरक्षणका काम कति गाह्रो र चुनौतीपूर्ण छ । ती सबै कुरा ‘फेस’ गर्छु भनेर जागिर खाएकोले सिक्दै, गर्दै जाने हो ।

आरक्षको हेडक्वाटरमा हुँदा उनले योजना फाँट हाँकेकी थिइन् । पछि उनी प्रकाशपुर रेञ्जपोष्टमा पुग्दा उनले काम गर्ने ‘लेडिज टिम’ पाइन् । उनी सहित सिनियर गेमस्काउट र तीन जना गेम स्काउट पनि महिला भएपछि उनलाई काम गर्न सहज भयो ।

उनले शनिवार बिहान आफ्नो अनुभव सुनाउँदै भनिन्, फिल्डमा महिलाको टिमसँग काम गर्न धेरै कुरामा सहज हँुदो रहेछ । यद्धपी उनी सहित महिलाको टोली फिल्ड गस्ती जाँदा कहिलेकाँही अप्ठ्यारो परेको थुप्रै अनुभवहरु पनि उनीसँग छन् ।

संयुक्त गस्तीका क्रममा रेञ्जर लक्ष्मी

महिलाले नेतृत्व गरेर फिल्डमा जाँदाको तीतो अनुभव उनले यसरी सुनाइन्, कहिलेकाँही गल्ती गरेको मान्छेलाई पक्राउ गर्दा त उल्टो हेपेर बोल्ने, धम्की दिने समेत गर्छन् । जो चोर उसकै ठूलो स्वर, समातेर गाडीमा हुलेपछि बल्ल राम्रोसँग बोल्ने के यहाँका मान्छेहरु त । फिल्डमा हेप्नेलाई मैले देखाई दिने गरेकी छु ।

सोलुखुम्बु घर भएकी खालिङले भनिन्, फिल्डमा काम गर्न ‘मुटु दरो’ भएको हुनुपर्छ । अनि मात्र काम गर्न सकिन्छ । हुन पनि हो, खालिङले अहिलेसम्म जुन जुन जिम्मेवारी पाइन्, मुटु दरो गरेर निर्वाह गरेकी छन् ।

मैले समातेपछि मारे, काटे पनि छाड्दिन

स्मृति लामा, रेञ्जर, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज

काभ्रेकी स्मृति लामाले चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा काम गरेको दुई वर्ष भन्दा बढी भइसकेको छ । लकडाउनका बेला घाँस, दाउराका लागि विना अनुमति निकुञ्जको ‘कोर एरिया’ मा प्रवेश गर्ने हुल देखेर चिन्तित रेञ्जर लामाले नेपालकथासँग भनिन्, यहाँका बासिन्दालाई कति सम्झाउने ? आज सम्झाएर पठायो, भोली त्यही मानिस जंगलमा पसेको भेटिन्छ, एक हप्तापछि पनि त्यही अनुहार देखा पर्छ ।

हाल चितवनको बनकट्टा रेञ्जर पोष्टमा कार्यरत रेञ्जर लामासँग चितवनकै बिसहजारी क्षेत्र देवनगर पोष्ट र हेडक्वाटरमा काम गरेको अनुभव पनि छ । बनकट्टा पोष्टले माडी क्षेत्रलाई पनि हेर्नुपर्छ । माडी क्षेत्र त चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको ‘गलगाँड’ हो भन्छन् नि भन्ने नेपालकथाको प्रश्नमा लामाले हाँस्दै भनिन्, ख्वै त्यस्तै हो कि ? जति राम्रो गरे पनि एकले सपोट गर्छ, अर्काेले बिरोध गरिहाल्नु पर्छ यहाँ । पोल्टिसाइज नभएको इस्यु नै हुँदैन कि जस्तो लाग्छ माडी क्षेत्रमा ।

किन कुरो नबुझेर होला कि ? हाम्रो जिज्ञासामा उनले भनिन्, नबुझेको त होइनन् होला तर बढी बुझेर पनि यस्तो भाको हो कि ?

त्यसो भए काम गर्न निकै गाह्रो छ है ? त्यस्तो गाह्रो त होइन, नियम कानूनले दिएको परिधि भित्र रहेर काम गर्ने हो ।

फोटोग्राफीको औधी रुची भएकी रेञ्जर लामा चितवन बसाई पछि चराको जानकार हुन थालेकी छन् । उनले भनिन्, देवनगर पोष्टमा बस्दा बिसहजारी ताल क्षेत्रमा सयौँ प्रजातिको चराहरु हेर्दा हेर्दै अब त ‘चरा गाइड’ पो बनु कि जस्तो लागेको छ । वाटर बड्जहरुको बारेमा धेरै जानकारी राख्ने लामाले निकुञ्जमा बस्दा बस्दै फोटोग्राफीको व्यवहारिक ज्ञान समेत बटुल्न पाएकी छन् ।

हात्ती गस्तीका क्रममा रेञ्जर स्मृति

समुदायसँग भिज्न सक्ने क्षमता भएकी रेञ्जर लामाले भनिन्, समुदायलाई बुझ्नै गाह्रो हुन्छ । घरैपिच्छे फरक मत पाइन्छ, समाजमा कति बिचार बाझिन्छन् । यस्तो बेला कानूनी हिसाबले सही के हो ? समाजका लागि बढी लाभ के कुराले हुने गर्छ ? त्यसलाई हेरेर मैले आफ्ना धारणा राख्ने गर्छु, युवा जोश जाँगरकी लामाले समुदायसँग काम गर्दाको अनुभव सुनाइन् ।

काम गर्ने दौरानमा कार्यालयले दिएको जिम्मेवारी सबै निर्वाह गरेको बताउने लामाले भनिन्, पद पो रेञ्जरको छ, तर आइपर्दा कार्यालयमा सबै तहको मानिसले गर्ने काम गर्नैपर्छ । समुदायमा गइसकेपछि आएका इस्युलाई समाधान गरेरै फर्किनुपर्छ ।

गलत गर्ने मान्छेलाई समात्न नपाउँदै ‘छाड भनेर’ आउने दवावले नेपालको संरक्षणमा चुनौती थप्दै गएको उनको अनुभव छ । उनले भनिन्, मैले समातेपछि मारे, काटे पनि छाड्दै छाड्दिन । बरु हेडक्वाटर पठाइसके भन्छु । हेडक्वाटरमा फोन आउन्जेलसम्म दोषीलाई कारवाहीको प्रक्रियाको थालनी गरिसकेकी हुन्छु ।

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

Please enter your comment!
Please enter your name here